تحریرالوسیله اثری از روح‌الله خمینی به زبان عربی شامل فتاوای وی در تمامی ابواب فقه به روش غیراستدلالی است. وی این کتاب را بر اساس کتاب وسیلة النجاة ابوالحسن اصفهانی نوشته است. نویسنده سعی کرده حاشیه خود را با کمترین تغییر در متن وسیلهء النجاهء به آن بیفزاید. وسیلة النجاة که امام خمینی ره اعتقاد بسیاری به آن داشت خود حاشیه‌ای بر کتاب خیرةالصالحین محمدکاظم طباطبایی یزدی است. این کتاب اولین بار در نجف در زمان اقامت نویسنده‌اش در این شهر منتشر شد. خلاصه‌ای از آن به زبان عربی نیز به نام «زبدةالاحکام» منتشر شده‌است. تحریرالوسیله اثر عمیقی نیز بر نظام حقوقی ایران در دوران جمهوری اسلامی گذاشته‌است. علاوه بر آن‌که در تدوین و اصلاح بسیاری از قوانین به آن رجوع می‌شود، در بسیاری از آراء دادگاه‌ها نیز به آن استناد شده‌است.
تحریر الوسیله
کتابی فقهی و رساله فتوایی در عبادات و معاملات و... به زبان عربی. این کتاب، جامع ابواب فقه به صورت غیراستدلالی است و اصطلاحات و نظریات دقیق فقهی، با عباراتی ساده بیان شده و مسائل "مبتلا به" را بطور منظم در بردارد. نویسنده آن آیة الله سید روح الله موسوی خمینی، رهبر فقید انقلاب اسلامی ایران است. کتاب «تحریر الوسیله»، حاشیه بر «وسیلة النجاة» تالیف آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی است که نویسنده حدود یک سوم کل کتاب به آن اضافاتی کرده است. این اثر به سبک کتب فقهی فقهای شیعه، تحت عناوین خاصی مربوط به احکام عملی دینی، نگارش شده و به سیاق کتابهای «توضیح المسائل» فارسی، هر حکمی تحت عنوان «مساله» تدوین یافته است.
معرفی اجمالی نویسنده
آیة الله حاج سید روح الله مصطفوی، مشهور به امام خمینی، فقیه، مرجع تقلید، نویسنده، مبارز و رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران که در 20 جمادی الثانی سال 1320 برابر با 1281 ش روز تولد حضرت زهرا سلام الله علیها، در خمین (ایران) بدنیا آمد. در 4 ماهگی پدرش سید مصطفی را از دست داد، دوران کودکی به مکتب خانه در خمین رفته و بعد در سن طلبگی ادبیات فارسی ابتدایی و حساب و هیئت و بعد دروس مقدمات را خواند. در 15 سالگی به علت شیوع وبا، مادرش نیز از دنیا رفت. 19 ساله بود که به دلیل نبودن مدرسه در خمین، برای ادامه تحصیل به اراک رفته و در حوزه درس آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، دروس منطق، مطول، لمعه و ادبیات عرب را خواند. سال 1340 هـ ق برابر با 1301 ش، آیة الله حائری به اصرار علمای قم، به آنجا رفته و حوزه قم را تاسیس کردند و بسیاری از طلاب، از جمله سید روح الله نیز 4 ماه بعد به قم رفت. بعد از چهار سال دوره درسهای سطح، سال 1344 ق، به مدت یازده سال نزد حاج شیخ، درس فقه و اصول خوانده و همزمان دروس فلسفه و تمام منظومه ملاهادی سبزواری را در مدت 4 سال فرا گرفت و در ضمن، تدریس منظومه را شروع کرد و سال 1313 ش، به درجه اجتهاد نائل شد. روح عرفانی در ایشان از سال 1307 در سنین 26 یا 27 سالگی و مراحل سیر و سلوک او در خدمت مرحوم آیة الله محمدعلی شاه آبادی بودند. از اساتید دیگر ایشان، آیة الله رفیعی قزوینی بودند. حدود 20 سال، ایشان به تدریس و تالیف پرداخته و در عین حال با تلاش و جدیتی که داشت، مسائل سیاسی مملکت را دنبال و با شخصیت هایی چون مرحوم مدرس، ملاقات هایی نمود. آغاز فعالیت سیاسی آقا روح الله را باید از شهریور 1320 ش، زمانی که شعله های جنگ جهانی دوم به ایران کشیده شد، حساب کرد و فعالیت سیاسی انقلابی وی، سال 1314 ش بعد از جنگ جهانی دوم و به قدرت رسیدن "کندی" بروز کرد و بعد قیام سال 42 و زد و خورد در مدرسه فیضیه قم و سخنرانی وی در آنجا بر علیه شاه وقت (محمد رضا پهلوی) و اسرائیل و نهایتا دستگیری او به بعد از چند ماه، به اصرار مردم و علما، آزاد شده و سپس در آبان سال1343 ش به ترکیه تبعید شدند. در مهر ماه 1344 ش، از ترکیه به عراق فرستاده شد. هر چند سالها به ظاهر در عراق و در سکوت و آرامش به سر می برد ولی هیچگاه از مبارزه بر علیه طاغوت و رژیم ستمشاهی و اسرائیل و دشمنان اسلام، دست برنداشت تا اینکه سال 1357 ش، به دنبال مبارزات مردم ایران با محمدرضا شاه پهلوی و حکومت او و در نهایت سقوط شاه و دولتش، این بزرگمرد تاریخ، در دی ماه 1357 ش به ایران برگشت و به عنوان رهبر بزرگ انقلاب و موسس جمهوری اسلامی ایران، یازده سال، انقلاب را رهبری و 13 خرداد 1368 ش، در سن 87 سالگی دار فانی را وداع کرد.
ساختار کتاب
کتاب با عنوان «المقدمه فی فروع التقلید» شروع و بعد از آن «کتاب الطهاره» و سپس تمام ابواب فقه متداول، طرح و بعد مسائل نو مستحدثه در قلمرو احکام، بیان شده است. مسائل مستحدثه تحریر الوسیله عبارتست از مباحث بیمه، سفته، سرقفلی، عملیات بانکی، بلیط بخت آزمایی، تلقیح مصنوعی، تشریح، پیوند اعضاء، تغییر جنسیت، رادیو و تلویزیون و مسائل دیگری از قبیل نماز و روزه مسافر در هواپیما، حج، نماز جمعه، قضا، شهادات، قصاص، دیات، امربه معروف و نهی از منکر، دفاع.... . از این کتاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به عنوان متمم قانون رفع خلا قانونی، قضات دادگستری استفاده می کردند.
ترجمه‌ها
چندین ترجمهء فارسی از تحریرالوسیله موجود است. از جمله: ترجمه محمدباقر موسوی همدانی در چهار جلد، ترجمهء علی اسلامی و قاضی‌زاده زیرنظر محمد مۆمن قمی و حسن طاهری خرم‌آبادی، ترجمهء بخش‌هایی از تحریرالوسیلة به قلم عبدالکریم بی‌آزار شیرازی با اضافات. ترجمه دیگر از هاشم نوری کرمانشاهی در چهار جلد نیز موجود است.
ترجمهء ترکی استانبولی این کتاب هم توسط عبدالله اون آلان انجام شده و در سال 1389 انتشارات احسان در استانبول جلد دوم آن را با تیراژ 1500 نسخه منتشر کرد.
شرح‌ها و حاشیه‌ها
چندین شرح بر تحریرالوسیله نیز نوشته شده که از معروف‌ترین آن‌ها «تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله» اثر محمد فاضل لنکرانی است، شرح ناصر مکارم شیرازی به نام «انوارالفقاهه»، شرح سید مصطفی خمینی به نام «مستند تحریرالوسیله» در دو جلد، شرح احمد مطهری ساوجی به نام «مستند تحریرالوسیلة» در شش جلد و شرح‌هایی از فقهایی چون یوسف صانعی، محمد مۆمن قمی، محمدحسن احمدی فقیه یزدی، احمد سبط‌الشیخ انصاری، علی‌اکبر سیفی مازندرانی، عبدالنبی نمازی و زین‌العابدین احمدی زنجانی است. همچنین فقهایی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، علوی گرگانی، یوسف صانعی، احمدی فقیه یزدی و تجلیل تبریزی نیز بر تحریرالوسیله حاشیهء فتوایی نوشته‌اند.
گسترده‌ترین شرح
گسترده‌ترین شرح تحریرالوسیله توسط آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی با نام تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله نگاشته شد که در 27 جلد به چاپ رسیده است.کتاب «تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله» که تاکنون حدود 20 جلد آن در چاپهاى متعدد منتشر شده، اکنون با بازبینى دیگرى و با چاپى وزین و چشم نواز، برخى از جلدهاى آن منتشر شده است.تاکنون کتاب طهارت، نجاسات، صلاه، حج (5 جلد)، اجاره، حدود، وقف، مضاربه، دیات، قصاص و… از این مجموعه منتشر شده است.
